Nhà văn Nam Cao
Nam Cao có
phương thức cấu trúc riêng khi xây dựng các truyện ngắn của mình. Bởi thế
đặt trong mối tương quan của cấu trúc thể loại, truyện ngắn Nam Cao có nhiều
nét khác lạ. Trong quan niệm thông thường của lý luận văn học và kinh nghiệm
sáng tác, truyện ngắn thường chứa đựng
trong đó một sự kiện, một hành động. Phương thức tổ chức truyện ngắn của Nam
Cao thường đi ra ngoài khuôn khổ quen thuộc hay ít ra cũng là biến dạng triệt để
khuôn mẫu. Truyện của ông thường ít có cốt truyện hiểu theo nghĩa thông thường,
nhưng lại luôn luôn có sự vận động bên trong tạo thành một kiểu cốt truyện của
riêng Nam Cao.
Để thực hiện ý
đồ nghệ thuật và biểu hiện thích hợp với nội dung tư tưởng của truyện, Nam Cao đã cấu trúc các
truyện của mình chủ yếu theo phương
thức như cấu trúc theo số phận, theo tâm lý nhân vật, theo một chủ đề, một
tính cách... Trong bài viết này chỉ đề cập đến phương thức cấu trúc theo số phận
nhân vật.
Nhằm làm nổi rõ số phận nhân vật, khá nhiều truyện ngắn
Nam Cao được cấu trúc theo phương thức này. Có câu truyện thường nương theo trục diễn biến của thời gian, dõi
theo cả cuộc đời nhân vật hoặc một chặng đường dài của đời. Đó là phương thức cấu trúc của truyện: Ở hiền, Dì
Hảo, Điếu văn, Một bữa no, Từ ngày mẹ chết, Chí Phèo, Mẫu Đơn, Tư cách mõ... Những
cuộc đời được miêu tả trong câu chuyện này, dù đa dạng như cuộc sống hiện thực
nhưng vẫn có gì đó giống nhau: Nghèo đói, hiu hắt, ngày càng trĩu xuống trong
khổ sở, khốn cùng. Một màu xám mờ như bao phủ lên số phận nhân vật. Với phương thức cấu trúc này, Nam Cao làm rõ
nét, tô đậm đồ thị đi xuống của mọi số phận người nông dân bị bần cùng hóa mỗi
ngày một thêm thảm khốc. Nam Cao truyền đạt thật rõ ràng và sâu sắc sự quan sát
này, cái ấn tượng chung về hiện thực
tàn nhẫn đang náu mình trong những ngôi nhà gianh lụp xụp sau lũy tre
làng trong màn đêm dày đặc bao phủ đời sống thôn quê, biết bao số phận như những đốm lửa le lói cứ kiệt dần đi và
tàn lụi. Cuộc đời của Dì Hảo là như thế. Con của một người đàn bà nghèo bán bánh đúc, chưa kịp khôn lớn thì
bị bán đi làm con nuôi cho đỡ một miệng ăn trong nhà và có thêm vài đồng bạc để
“sang áo” cho bố. Rồi Dì Hảo về nhà chồng vào một buổi chiều có sương bay, bắt đầu cuộc đời là vợ, và thực ra là
làm thuê nuôi một người chồng rượu chè, thô lỗ. Dì đẻ con, con chết, còn
dì thì tê liệt. Người chồng rước vợ
bé về, chúng trêu ghẹo trước mắt dì, còn dì vẫn cắn răng nhịn nhục. Tối
chúng lục đục kéo nhau đi. Người chồng về, rượu say, chửi đời, chửi số kiếp rồi
lại đi, không biết đi đâu - Dì Hảo đã khóc bao đêm, bao nhiêu lần trong đời,
khóc đến thổ ra nước mắt. Rồi thì dì nghĩ “phải, nhẫn lại là hơn, nếu hắn không về thì cũng thế” và “nếu
hắn cứ ở nhà thì cũng thế”. Cũng tương
tự như số phận của Dì Hảo là cuộc đời của Nhu trong Ở hiền.
Trong những truyện ngắn miêu tả số phận này, không có nút
mâu thuẫn nào - truyện có tình huống nhưng không có hành động bởi vì nhân vật không hành động cứ xuôi tay
mà lụi đi. Tình huống như chỉ diễn
ra phía ngoài, chung quanh một nhân vật thầm lặng nhịn nhục như một cái bóng có
chăng họ chỉ biết lấy những giọt nước mắt làm vợi bớt nỗi đau. Chính nhà văn
cũng phải ngậm ngùi chán ngán cho thân phận họ “câu chuyện còn khá dài
dòng. Nhưng kéo dài ra để làm gì?”.
Có thể kể tường tận cuộc đời làm vợ
của Nhu thì cũng chỉ thế mà thôi - Người thì ở chỗ nào chả là người! Mà cuộc đời thì ở bất cứ cảnh nào cũng chảy trôi theo những định
luật chưa bao giờ lay chuyển được (Ở hiền).
Ngay trong phương thức cấu trúc làm nổi rõ số phận nhân vật,
ngòi bút Nam cao thể hiện khả năng dựng truyện, dẫn truyện phong phú với bao nhiêu
kiểu cấu trúc đa dạng - như sự đa dạng của chính cuộc sống. Trong dòng đời ấy,
trong những số kiếp người lầm than, có bao nhiêu là cách tàn lụi, có bao nhiêu
là kiểu kết thúc thảm thương. Nam
Cao chú ý miêu tả chặng cuối, hoặc ít ra là chặng thê thảm nhất của nhân
vật trong suốt cả cuộc đời vốn chất chồng đầy nỗi khổ đau. Đó là hậu quả của một
quá trình bần cùng hóa khắc nghiệt và gấp rút bám riết lấy số phận nhân vật,
đưa đến li tán, đến bơ vơ và hơn nữa,
đưa đến chấm hết cái chết. Cảnh “một đám cưới” thực ra chỉ cố một cách chia bớt
miệng ăn, một cảnh xẻ đàn tan nghé (Một đám cưới). Một người mẹ nghèo chết đi,
vì tiếp sau đó là sự tan nát dần của cái gia đình còn lại (Từ ngày mẹ chết).
Trong hệ thống các truyện ngắn của Nam Cao, trước hết là số phận viết về người nông dân,
nhà văn cho ta thấy nhiều số phận kết thúc bằng cái chết thảm, chết oan ức, chết
đau đớn... Đấy là số phận của anh Đĩ Chuột trong Nghèo của Lang Rận, Lão
Hạc, Chí Phèo (trong những truyện ngắn cùng tên). Cuối đời anh Phúc trong Điếu
văn có chút gì là sung sướng. Cả cuộc
đời bắt cái thân xác ốm đau của mình phải làm việc để cuối cùng, bệnh
hen kinh niên phát ra dữ dội, giết chết anh. Và anh chết trong vật vã, trong cô
đơn, trong sự chán nản cho số kiếp, bỏ lại hai đứa con thơ và một người vợ trẻ sẵn sàng đi tìm những
thú vui khác... Bà Cái đã chịu khổ, chịu đói suốt cuộc đời, không còn cái gì kiếm
ra miếng ăn, đói lả đi, bà tìm đến xin một bữa ăn ở nhà chủ mà cháu bà đang làm
thuê làm mướn. Cái dạ dày nhịn đói
lâu quá không chịu nổi “một bữa no” ấy, bà đau đến quằn quại thêm nửa tháng giời
rồi chết (Một bữa no).
Trong truyện
ngắn Nam Cao, gần như không có cách kết thúc “có hậu”. Quy luật khắc nghiệt của
cuộc sống và tính hiện thực chủ nghĩa nghiêm ngặt của ngòi bút Nam Cao
thể hiện rõ trong những truyện ngắn miêu tả cái kết thúc bi thảm của số phận người nông dân nghèo khổ. Đặt trong kết thúc
ấy bên nhau, chúng kết liền thành hệ thống, nổi lên thành vấn đề: Xã hội
thực dân phong kiến đang dồn họ - qua từng chặng bần cùng hóa - tha hóa xuống
cái hố sâu thẳm của diệt vong.
Miêu tả dòng đời âm thầm, bình lặng, ngày một đi xuống của
các nhân vật Nam Cao chú ý đến những thời điểm mà nhân vật cố gắng vượt lên cựa quậy, làm một cái gì đấy
để chống lại sức níu kéo của hoàn cảnh, tìm cách thoát khỏi thân phận. Trên cái
dòng bằng phẳng của cấu trúc truyện, bỗng đột khởi một sự kiện, lóe lên một tia
hy vọng, để rồi sau đó nhân vật lại rơi vào hoàn cảnh cũ, lại trở lại nguyên
trong trạng thái phận mình.
Anh Cu Thiêm (trong Thôi, đi về) bỗng nhiên “vớ được dịp
may vất vả có được hai đồng bạc - Anh rủ nhà văn trước hết là tạt vào hàng thịt
chó, rồi đến sòng xóc đĩa, làm một chuyến cầu may khác, và ... hết sạch! Thế là
trắng tay lại hoàn trắng tay”.
Truyện Làm tổ lại cũng có vị chua chát. Cũng lại cái sòng
bạc cướp đi của Thái ba hào đất bãi.
Vợ chồng mỗi người một ngả lo lấy
thân mình, bỏ lại cái nhà trơ
trống với gió mưa.
Những con người
nông dân ấy không vượt lên được hoàn cảnh. Có sự dồn ép của những nguyên nhân xã
hội khách quan, chính hoàn cảnh nghèo khổ đã làm bần cùng họ. Nhưng Nam Cao còn muốn nói đến một điều khác
nữa: Sự bần cùng đã nhiễm vào bên trong bản chất họ những thói tật, những cái xấu
xa rồi chính thói tật và cái xấu sẽ trở thành sức nặng đè ép số phận họ, kìm giữ
họ trong cảnh tối tăm.
Cách cấu trúc truyện theo dạng số phận nhân vật đưa lại một
ấn tượng đặc biệt, nó có sức diễn tả sâu sắc vô nghĩa, quẩn quanh, tình trạng
không có lối thoát cả về đời sống vật chất và tinh thần của những người tiểu tư sản nghèo như Hộ trong Đời thừa.
PHẠM HOÀNG YẾN
ĐH VHNT QĐ
TÁC
GIẢ VÀ TÁC PHẨM KHÁC:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét